0


Hamas (Gaza-Palestine) thautawite in October 7, 2023 ni Israel gam a do na Operation Al-Aqsa Flood (Jerusalem Biakinnpi Mual Galsimna) cih min pua sak hi. Leitung ah gam Siangtho pen Isarel gam hi a, Israel gam sung ah a Siangtho penna mun Jerusalem Biakinnpi Mual (Temple Mount, Al-Aqsa) ahi hi. Israel le Arab te kilemlohna, ki dona ahang pipen in Jerusalem Biakinnpi Mual kituhna hang ahi hi.


Leitung ah biakna lianpen (3): Judah biakna, Christian biakna le Islam biakna te in khuapi siangtho ci-in aciapteh, a neih khop khat bek om-a tua in Jerusalem khuapi ahihi. Laisiangtho sung ah 'Jerusalem' cih kammal mun 600 val ah kigelh hi. Pasian in Abraham' upna a sinna Moriah mual le David kumpi pa' Zion mual bulphut a kisat Jerusalem khuapi ahihi.


Khapi tung lam pai masa pen Neil Armstrong kum 1994 in Jerusalem Khuapi lui (old city) hawh hi. A lampu pa Judah mi Archeologist Meir Ben Dov kiang ah hih ih paina lampi ah Topa Jesu a pai ngei diam? ci-in dong hi. Ben Dov in Topa Jesu Jerusalem biakinnpi a pai simin hih lampi tawn den ding hi, hih lampi ki laih nailo hi, acihciangin Neil Armstrong in Khapi tunga lam ka pai sangin Jesu sikna ka sik khak ka lungdamna lian zaw hi ci-in gen ngei hi.


Min le Akhiatna


Hebia kam in Jerusalem khuapi min Jerushalayim in ki gelh hi. Yireh (mu, Pasian in mu), Shalem (kilemna) Yireh + Shalem = Jerushalayim. Judah mite in Jerusalem khuapi min 70 val nei sak uh a, tua sung pan a thupi zawdeuh teng anuai ah ki mu thei hi.


Min (Hebia kam in le akhiatna)


1) Adonay Yireh

Pasian muhna (The Lord is seen) (Piancil 22:14)


2) Ariel

Pasian Humpi (Lion of God) (Isaiah 29:1)


3)Betulah

Nu ngak siangtho (Virgin) (Kahla1:16)


4) Gai Hizayon

Muhna Guam (Valley of Vision) (Is 22:1)


5) Gilah

Lungdamna (Joy) (Is 65:18)


6) Ir Ha'Elohim

Pasian Khuapi (City of God) (Late 87:2)


7) Ir Ha'Emet

Thuman Khuapi (City of Truth) (Zech 8:3)


8) Jebus

Jebus (Thukhente 19:10)


9) Kir

Khuapi (City) (Ezek 13:14)


10) Kiriyah Aliza

Lungdamna Khuapi (Joyful City) (Is 22:2)


11) Kiryat Hannah David

David Giahbuk Satna Khuapi (City Where David Camped) (Is 29:1)


12) Kiryah Ne'emanah

Cihtakna Khuapi (Faithful City) (Is 1:25)


13) Klilat Yoffi

A hoih a etteh huai (Paragon of Beauty) (Kahla 2:15)


14) Moriah

Moriah (Piancil 22:2)


15) Neveh Zedek

Mi dikte omna (Righteous Dwelling) (Jer 31:22)


16) Shalem

Kilemna (Peace (Whole)) (Piancil 14:18)


17) Tzur Hamishor

Zanglak Suangpi (Rock of the Plain) (Jer 21:13)


Omna, Milip le Khuahun


Jerusalem khuapi liatna 109 sq km (42 sq mile) hi a Judean mual dawn ah om in Jordan gun pan nitumna lam Km 30 (Tai 20) gamla hi. Bethlehem khua pan lei lu lam Km 10 (Tai 6) gamla in, Bethany khua pan nitumna lam Km 3 (Tai 2) gamla hi. Tuipi maitang pan Pi 2,484 (meter 757) sangna ah om hi. Milip 900,000 pha in Judah mi 62.3%, Arab mi 37.7% ahihi. Jerusalem khuapi sunga Hebrew Elementary (Mulah Tan Sang) sangnaupang 77,000 a omna sung ah 50,000 te Utra-Orthodox or Haredi (Judaism biakna a khauh lette) sang ah kah a, 14,000 te Modern Zionist Orthodox (Judah biakna a nem zaw deuhte) sang ah kah in, 13,000 te Secular (Leitung) sang ah kah hi. Khuahun January kha in 9°C (48° F) in vot thei a, July kha in 23° C (73°F) in lum thei hi.


Ki Ukna


Jerusalem khuapi leitung ukpi tuamtuam (Assyria, Babylon, Persia, Roman, Ottoman Turk, British Empire etc...) te in vei (40) val na uk ngei hi. Jerusalem khuapi ngah nop na hangin gal kidona (100) val om ngei hi. Jerusalem in khuapi (3) kigawm ahihi: 1) Khuapi lui (old city) Topa Jesu hun lai a khuapi, 2) Nitumna lam Judah mite omna khangthak khuapi, 3) Nisuahna lam Palestine Arab mite omna cihbang ahihi.


Kum 1948 May 14 ni in Israel gam (State of Israel) ci-in suahtakna la in, gam khatin ding hi. Tua hun in Jerusalem khuapi Palestine-Arab te khut sung ah om lai hi. Suahtakna ngah ni azingciang akiim-a Arab gam tengin do huan in Israel Independence gal kici hi. Israel Independence gal kidona pan Jerusalem khuapi nitumna (West Jerusalem) Palestine Arab te khut sungpan ngah khia hi. June 5-10, 1967 sung akiim-a Arab gam tengin do huan in Ni Guk Gal (Six Day War) kici hi. Ni Guk Gal kidona ah Israel in zo in Biakinn Mual (Temple Mount) Jerusalem biakinnpi omna mun, Judah mite thungetna kawmpi (Western Wall) Israelte' khut sung tung hi.


Jerusalem Khuapi a Ukngei Kumpite le Kumte


1010 BC


David kumpi pa in 1010 BC in Jebusite te khut sungpan a ngah khiat khuapi ahihi. Judah mite Jerusalem ah aten zawh kum 3000 val ta hi.


960 BC


David kumpipa' tapa Solomon kumpipa in uk in Jerusalem Biakinnpi Masa lam hi.


AD 70 - 324


Zawmah (Romans) te in AD 70 in Jerusalem khuapi susia in AD 70 – 324 sung uk hi.


AD 324 – 638


Byzantine Christians te (Zawhmah uk nisuahna lam teng) in uk hi.


AD 638 – 1099


Muslim ukpi tuamtuam: Caliph Omar, Ummayyad, Abassid te in uk hi.


AD 1099 – 1187


Crusaders (European Christians) te in uk hi.


AD 1187 – 1917


Muslim ukpi tuamtuam: Ayyubid, Mamluk, Ottoman Empire te in uk hi.


AD 1917 – 1948


England (British) kumpi in uk hi.


AD 1948 – 1967


Jerusalem khuapi nisuahna le nitumna in kikhen. Nitumna lam Israel in uk a, nisuahna lam Jordan (Arab) in uk hi.


AD 1967 – Tuni dong


Jerusalem khuapi Israel mite khut sung ah om hi.


Jerusalem le Islam Biakna


Jerusalem khuapi Islam biakna ah Mecca le Medina zom ah a siangtho pen mun ahihi. Islam kamsang Mohammed Mecca pan in Jerusalem ah vantung mi Gabriel in paipih in Jerusalem khuapi lui Biakinn Mual (Temple Mount) tunga om Suang Innpi (Dome of the Rock) pan van kah hi ci-in Islam Laisiangtho (Koran) sung ah kigelh hi. Nidangin Muslim te thu a nget uhciangin Jerusalem lam nga in thu ngen uh hi. Muslim kamsang Mohammed Mecca pan Medina ah a peemkhiat a kipan thu a nget uhciang Kaaba (Mecca, Saudi Arabia) lam nga uh hi. Muslim te in AD 638 pan 1917 sung akigawm kum 1000 val Jerusalem khuapi na uk ngei uh hi.


Jerusalem Biakinn Mual (Temple Mount) nidanga Jerusalam Biakinnpi khatna (Solomon biakinnpi) le nihna (Herod biakinnpi) dinna mun ah tulai tak Muslim biakinnpi nih Dome of the Rock (Suang innpi) le Al-Aqsa mosque om hi.


Jerusalem Biakinnpi nihna (Herod biakinnpi) AD 70 in Rom galkapte in susia hi. AD 135 in Rom ukpi Hadrian in Jerusalem biakinnpi mun lian ah Jupiter Capitolisnus (Jupiter pasian biakna innpi) lam hi. AD 325 in Rom ukpi Constantine in Jupiter biakna innpi susia in Octagon Church (Kiu 8 nei Christian biakinn) lam hi. AD 691 in Muslim Umyyad Caliph ukpi Abd al-Malik in alam ahihi.


Al-Aqsa Muslim Biakinn: Arab kam in Al-masjid Al-aqsa, akhiatna: 'agamla pen muslim biakinn' (the Farthest Mosque). Muslim ukpi Umar in Jerusalem Biakinnpi Mual (Temple mount) tung ah alam hi in AD 705 in man siang hi. Muslim te in a kamsang Mohammed Mecca mosque pan Al-aqsa mosque Jerusalem ah mangmuhna tawh nitak khualzitna (Night Journey) nei hi ci-in um hi. Tua manin nidangin thu a nget uhciang Jerusalem khuapi lam nga in thu ngen uh hi.


Jerusalem le British Empire


Kum 1517 pan 1917 sung Israel gam le Jerusalem khuapi Ottoman Empire (Turkey) in uk hi. Galpi masa (1914 – 1918) hong pianciang Ottoman Empire le British Empire ki do in Britist in zo a, December 9, 1917 ni in Jerusalem khua pi British khut sung tung hi. British kumpi in Palestine ah Judah gam (Jewish State) phuh theih na ding November 2, 1917 ni in Belfour Declaration ci-in phalna pia hi. British Foreign Secretary Arthur James Belfour in Anglo-Jewish British Parliament member le Zionist makai Lionel Walter Rothschild kiang ah pia a, tua man in Belfour Declaration ki ci hi. A sawtlo in British le apawl (Allied power) teng in Belfour Declaration hong pom in July 24, 1922 ni in League of Nations in lungkimna hong nei hi.


Kum 1948 May 14 ni in General Sir Alan Cunningham (Palestine a British High Commissioner nunung pen) Palestine gam British in nusia ta cih lah na in ciahkhia hi. Tua ni mah zankim in Israel in Suahtakna (Independence) lakna puang khia hi.


Jerusalem le America


May 14, 1948 zankim 12:00 (Israel hun) in Israel Prime Minister masa pen David Ben-Gurion in Israel Independence lakna ahkl Israel Gam phuhna puang khia hi. A gam min ding gen khia nailo ahihmanin kuaman theikhol lo a, atamzaw in 'Judea' hi dingin lamen hi. Tua hun in US president sem Harry Truman ahihi. May 12, 1948 ni Innkangpi Oval Office ah Truman in a adviser teng tawh Jew te in independence la in Jew gam phut leh theihpih ding leh theihpih lohding kikupna nei hi. Secretary of State asem Truman in a muan mahmah, khut khat tawi, khe khat khai bangin na aseppih galkap mang lui George C. Marshall in Jew te' independence ngah ding le gam khat a din ding nial hi. Truman kiang ah Jew te' gam thak theihpihna khutpi na mekleh kiteel ciang President dingin vote hong pialo ding hing cih zah dongin gen liang hi. Ahizongin President Truman in Israel Independence a puang khit phetin theihpihna khutpi mekna nei pah in leitung makaipi lak ah Israel gam thak theihpihna anei masa pen ahihi. USSR (Union of Soviet Socialist Republic) nidanga Russia gam in ni 3 khitciang theihpihna nei hi.


US Embassy Tel-Aviv pan Jerusalem ah


1948 May 14 ni Israel gam thak a kipat in Jerusalem khuapi Palestine-Arab te khut sung ah om lai hi. Tua manin Tel-Aviv khuapi Museum khat pan Israel gam thak puangkhia uh ahihi. Jerusalem khuapi Israelte khutsung ah om nailo ahihmanin kumpi zum teng leh gamdang palai zum teng Tel-Aviv khuapi ah om hi. October 23, 1995 in US Congress in Embassy Tel-Aviv pan Jerusalem ah tuah ding thukimna nei a, The Jerusalem Embassy Act of 1995 kici hi. A giimna in Jerusalem khuapi Israel tawh khenlo a May 31, 1999 ma in US Embassy Tel-Aviv pan Jerusalem ah tuah ding ahihi. Tua ading ngiatin US State Department budget 50% sehsa in koih den hi. Ahizongin US President a kah khat-khit-khat (Clinton, Bush, Obama) in gal buaina om ding lauhna hangin kha (6) ta sawtto den hi. Donald Trump in zong June kha 2017 in kha (6) sawttohna khutpi mek hi, kha (6) acin kik December 6, 2017 ni in sawttoh ding khutpi meek nawnlo in Jerusalem khuapi ah tuah dingin khutpi meek ta hi. May 14, 2018 Israel suahtakna ngah zawh kum (70) cin ni in Jerusalem khua a US Embassy thak honna nei hi.


Israel le US kizopna


NATO (North Atlantic Treaty Organization) gamte lo buang US tawh galvai limtakin a kizoppih Israel ahihi. Kum 1985 pan kum sim in US in Israel Dollor billion 3 (Dollor teng tulsawm thum) tawh huh den hi. US in UN Security Council ah veto power 83 vei zang a, tua sungpan 42 vei Israel gupna in zang hi. Tua mahbangin Israel in a leitung US te gal vai in a deih bangin zangsak hi. Tua manin Republican senator Jesse Helms in Israel gam pen 'Sehnel gam a Americate' Vanleng puakna' (America's Aircraft Carrier in the Middle East) ci-in gen thei zel hi.


Jerusalem le Laisiangtho


Jesu Kammal Pan


Topa Jesu in Laisiangtho sung a thugen sungpan (25%) te hong piang ding thu: Jerusalem ki suksiat nang, Judah mite ki thehthaang nang le leitung hun nunung thu ahihi. Ni khat Jesu Bethany lampan anungzuite tawh hong pai in Olive mual hong tun ciang Jerusalem khuapi galet in kap hi (Luke 19:41). Nungzuite in Topa Jesu kiang ah Jerusalem biakinnpi nasia asakna, a suangtumpite hoih asaknate gen hi. Topa Jesu in hun khat ciangin hih hoih nasak, lamdang nasak mahmah nate khempeuh a siat gawp hun hong tung ding hi. Innlamna-a akiciang suangtumpite khat zong akithuapin a om nawn loh hun hong tung ding hi, ci hi (Mate 24:1-2; Mark 13:1-2; Luke 21:5-6).


Jesu in “Jerusalem, Jerusalem aw, kamsangte na that a, Pasian sawl kamtaite na denglum hi. Akpi in a kha tawh a note a huai mah bangin na mite ka huainuam tawntung a, ahi zongin na ut kei hi. Tu in na innte ki susia cip ding hi. Nang kiangah kong genin-ah: ‘Topa’ min tawh a hong pai mipa in thupha ngah ta hen,’ na cih hun hong tun matengin kei nong mu nawn kei ding hi, a ci hi”(Mate 23:36-39).


Topa Jesu Kammal Atangtunna


Kum 70 AD in Rom galkapte General Titus makaihna tawh Jerusalem khuapi hong sim a Jerusalem biakinnpi susia in hal hi. Biakinnpi sunga vanzat tampite Kham tawh kibawl ahihmanin akatciang tuisuahin suangtumpi khat-le-khat kikal ah lut hi. Rom galkapte'n Kham alaknop manin tua suangtumte a kithuap om nawnlo zahdong dingin longkhia-a, kalhkhia khin hi. Kum 117 AD ciangin Rom gam ukpi (Caesar) Hadrian hong khang hi. Solomon kumpipa lam biakinnpi dinna lian ah Jupiter biakna innpi (Jupitor Capitolinus) hongin Judah siampi bek luttheihna siangthopen mun lian ah ama lim hong suangin Judah mite bia sak hi. Judah mite Pasian tawh kamciamna ahi vun atnate khawl sak a, Jerusalem khuapi Jupitor biakpiakna khuapi suaksak hi. Judah mite ukpi Hadrian tungah lungkim loin langpang hi.


Kum 132 AD in Judah mite le Rom mite nasiatakin kido a Judah mi 580,000 val si in, khua 85 val kisusia a mi tul tampi sila in zang hi. Jushua in Israel mite Cannan gam pasal 600,000 tawh lutpih-a, Rom gam ukpi Hadrian in 580,000 that in Hitler in 6,000,000 that hi. Hih hun pan kipan Judah mite in Rom mite' bawlsiatna pan kihem in leitung mun tuamtuam, gam tuamtuam ah teng uh hi.


Tanglai Kamsangte' tung Genkholhna


Pasian Kamsang Zekhariah tung ah Leenggahzu bangin Jerusalem khuapi ka bawl dinga, a kiima om minam dangte in a nek ciangin khamin a hoi ding hi. Jerusalem khuapi umcih dinga tua hun ciangin suangtumpi gik mahmah bangin Jerusalem khuapi ka bawl ding hi. Likkhiat a sawm minam khat peuhpeuh in liamlawh ding hi. Leitung minam dang khempeuh kipawlin Jerusalem a sim ding uh a, ahizongin Pasian in Jerusalem sim ding ahanciam minam khempeuh susia ding hi. Jerusalem nisuahna lamah a om Olive Mual tung ah Topa in a khe hong ngasuk ding hi (Zekhariah 12:2-3, 9). Topa in Israel mite, a gam tunkik ding a, a kisia khuapite hoihtakin lampha kikin a sungah teeng sak kik ding hi (Amos 9:14).


Tua hun ciangin Jerusalem khua Topa' kumpi tokhom kici dinga, Jerusalem khua Topa' omna ah gam khempeuh hong kikhawm ding hi (Jeremiah 3:17). A galte a zawhgawp khit ciangin, Vanglian Topa, kumpi ahihna hangin mi khempeuh in bia ding le Buuk Pawi(Feast of Booths) abawl dingin kumsimin Jerusalem-ah pai tawntung ding uh hi (Zekhariah 14:16). David Tokhom tung pan atawntungin leitung uk dinga (Isaiah 9:7), a kumpi gam bei ngeilo ding hi (Daniel 7:14).


Tanglai Kamsangte' Genkholhte hong Tangtung diamdiam ta


Israel gam leitung gam khenpi (3): Europe, Asia le Africa teng kituntuahna lamlai ah om ahihmanin leitung ukpi hong khang khempeuh Assyria, Egypt, Babylon, Persia, Rom, Greek, Ottoman, British te in Jerusalem khuapi nawk hi. Jerusalem khua hangin galkidona 100 val bang om hi. Gam khat, ukpi khatin atawntungin ukcip ngeilo a, ukpi khat-khit-khat kilaih den hi. Kum 70 AD in Rom mite in Jerusalem khuapi le Biakinnpi susia in tua hun pan kipan Judah mite in Jerusalem le Judea gam nusia in leitung mun tuamtuam ah kitheh thaang hi. Kum 1880 khit lamciangin 'aliyah' (Israel gam ah ciahkikna) ci-in Israel gam hong zuan kik hi. Kum 1948 in Israel gam khatin hong dinga 'aliyah' tawh Judah mite leitung mun tuamtuam pan official takin hong sam kik hi. Kum 1882-2012 sung Aliyah tawh leitung gam tuamtuam pan Judah mi Awn 3.6 (3,600,000) val Israel gam ah ciah kik hi.


June 5-10, 1967 sung Arab gam Egypt, Syria, Jordan le Iraq gamteng kipawlin Israel hong do huam-a 'Ni 6 Galpi' (6 Day War) hong piang hi. Arab galkap 20,000 val si in, Israel galkap 1,000 val bek si hi. Ni 6 Galpi kidona ah Israel in zo a, Egypt te' khutsung pan Sinai gam daawk (Sinai Peninsula), Gaza; Syria te' khutsung pan Golan mualdawn (Golan Heights); Jordan te' khutsung pan Jordan gun' nitumna lamteng le Jerusalem nisuahna lam (East Jerusalem), nidanga Jerusalem Solomon Biakinnpi omna mual teng ngah hi. Tua manin Israel mite kum simin Ni 6 Galpi phawkna abawlsim in 'Har Habayit b'yadeinu, Har Habayit b'yadeinu' (Biakinn mual ei khutsung hong tung ta, Biakinn mual ei khutsung hong tung ta) ci-in alungdamna uh gen den hi.


Kum 1987 pan kipan Judah mite in Jerusalem Biakinnpi (A Thumna) lam ding gelna in Temple Institute kipawlna kipan hi. Kum 2004 in Judah siampi (rabbi) 71 in Tiberias khua ah Sanhedrin kipawlna (Topa Jesu khailup ding thu apia Judah siampi kipawlna asang pen) pan kik hi. Orthodox Jew te in Jerusalem Biakinnpi akilam khitciang Messiah hong pai pan dingin um uh hi. Topa Jesu in 'Pasian min tawh hong pai pa in thupha ngah tahen!' na cih masiah uh nong mu kik kei ding uh hi ci hi.


Tulai tak Judahmi tawm bek in Jesu honpa le gumpa in sang hi. Tua manin gimna tampi a thuak ban ah mailam ah tampi thuak lai dinga, ahizongin Pasian kamciam aom sa mahbangin hun tawp ni ciang Judah mite in Jesu Honpa, Gumpa le Messiah in sang ding hi. Jerusalem khuapi David Tokhom tungpan in leitung hong uk dinga ama ukna bei ngeilo ding hi.


Laigelh: Rev. Pau Pian Thang, Germany

Post a Comment

 
Top